Khung pháp lý đấu thầu: Bài học từ thực tiễn mua sắm thiết bị giáo dục [Kỳ 5]

Quan sát của Báo Tri thức và Cuộc sống cho thấy, hoạt động mua sắm công trong lĩnh vực thiết bị giáo dục, bên cạnh những kết quả tích cực, vẫn còn tồn tại những bất cập làm giảm hiệu quả đầu tư công. Từ câu chuyện của Công ty Cổ phần Thiết bị Thiên Bình trong năm 2025, với những nghịch lý về tỷ lệ tiết kiệm và mối quan hệ lặp lại với đơn vị tư vấn, vấn đề minh bạch hóa thị trường này một lần nữa được đặt ra cấp thiết.

Những bất cập cần nhận diện

Thực tế ghi nhận tại các gói thầu của Công ty Thiên Bình cho thấy hai vấn đề nổi cộm cần được các cơ quan quản lý nhà nước về đấu thầu tại địa phương rà soát, kiểm tra.

Thứ nhất là sự biến động bất thường của tỷ lệ tiết kiệm. Việc trúng thầu với tỷ lệ rất thấp (dưới 1-2%) tại một số nơi, trong khi lại giảm giá tới 42% tại nơi khác là một chỉ dấu cho thấy sự thiếu ổn định trong công tác xây dựng giá gói thầu hoặc tính cạnh tranh của thị trường.

Thứ hai là vai trò và tính độc lập của đơn vị tư vấn. Sự xuất hiện lặp lại của Công ty Tâm Việt trong vai trò tư vấn tại các gói thầu mà Công ty Thiên Bình trúng thầu đặt ra yêu cầu về việc giám sát chặt chẽ hơn để đảm bảo không có hiện tượng "cài cắm" tiêu chí hay thiếu khách quan trong đánh giá.

Góc nhìn pháp lý và giải pháp từ chuyên gia

Khung pháp lý về đấu thầu tại Việt Nam đang ngày càng hoàn thiện với Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 và các văn bản hướng dẫn mới như Nghị định 214/2025/NĐ-CP, Thông tư 79/2025/TT-BTC, cũng như các Luật sửa đổi, bổ sung (Luật số 57/2024/QH15, Luật số 90/2025/QH15).

Trao đổi về các hiện tượng nêu trên, Luật sư Nguyễn Thị Hương (Đoàn Luật sư TP HCM) phân tích: "Luật Đấu thầu hiện hành và các văn bản hướng dẫn đã có những chế tài mạnh mẽ đối với các hành vi vi phạm. Đặc biệt, Điều 89 Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 quy định nghiêm cấm hành vi can thiệp trái pháp luật vào hoạt động đấu thầu và thông thầu."

Liên quan đến vấn đề giá gói thầu và tỷ lệ tiết kiệm, Luật sư Hương nhấn mạnh: "Đối với các gói thầu có tỷ lệ tiết kiệm bất thường, dù quá thấp hay quá cao, trách nhiệm giải trình của Chủ đầu tư là rất quan trọng. Họ phải chứng minh được quy trình lập dự toán, xây dựng giá gói thầu là khách quan, sát thực tế thị trường. Nếu để xảy ra sai phạm, gây thất thoát ngân sách, các cá nhân, tổ chức liên quan sẽ phải chịu trách nhiệm."

Đồng quan điểm, chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang cho rằng, để hoạt động mua sắm công thực sự hiệu quả, cần phải siết chặt kỷ luật ở tất cả các khâu, đặc biệt là vai trò của đơn vị tư vấn.

"Đơn vị tư vấn là hỗ trợ chuyên môn cho chủ đầu tư. Tuy nhiên, chủ đầu tư không thể phó mặc hoàn toàn cho tư vấn. Cần phải có cơ chế giám sát chéo, thẩm định độc lập đối với HSMT do tư vấn lập ra để loại bỏ các tiêu chí hạn chế cạnh tranh. Nghị định 214/2025/NĐ-CP đã có những quy định chi tiết hơn về trách nhiệm của các tổ chức, cá nhân tham gia hoạt động tư vấn đấu thầu," ông Giang nhận định.

Chuyên gia cũng đề xuất tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và công khai dữ liệu theo hướng dẫn của Thông tư 79/2025/TT-BTC. Việc minh bạch hóa thông tin sẽ tạo điều kiện cho cộng đồng và báo chí cùng tham gia giám sát.

Để ngân sách nhà nước đầu tư cho giáo dục được sử dụng đúng mục đích và hiệu quả, các địa phương cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra các gói thầu có dấu hiệu bất thường, qua đó đảm bảo một môi trường cạnh tranh lành mạnh, lựa chọn được những nhà thầu thực sự có năng lực.