Khắc phục hạn chế trong đấu thầu công: Cần minh bạch tiêu chí và nâng cao giám sát [Kỳ 5]

Theo tìm hiểu của Báo Tri thức và Cuộc sống, qua phân tích dữ liệu và thực tiễn các gói thầu tại thành phố Tân Uyên và huyện Bắc Tân Uyên (Bình Dương cũ), đã bộc lộ một số vấn đề cần quan tâm về tính cạnh tranh và hiệu quả kinh tế. Tình trạng nhà thầu quen mặt trúng thầu liên tiếp, tỷ lệ tiết kiệm thấp và sự cạnh tranh hạn chế là những chỉ dấu cho thấy cần có sự rà soát và điều chỉnh để hoạt động đấu thầu đi vào thực chất hơn.

Vệt bài viết đã chỉ ra những điểm đáng chú ý: Sự thống trị của một số nhà thầu quen thuộc tại các chủ đầu tư trọng điểm; Tỷ lệ tiết kiệm ngân sách rất khiêm tốn (phổ biến dưới 2%); Dấu hiệu cạnh tranh hạn chế, thể hiện qua số lượng nhà thầu tham gia ít và hiện tượng đối thủ bị loại bởi các lý do cơ bản; Sự không nhất quán trong đánh giá năng lực nhà thầugiữa các đơn vị tư vấn khác nhau.

Đối chiếu với khung pháp lý hiện hành

Hoạt động đấu thầu hiện nay được điều chỉnh bởi một hệ thống văn bản pháp luật chặt chẽ, bao gồm Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15, và các văn bản hướng dẫn (trong bối cảnh giả định có các văn bản sửa đổi, bổ sung: Luật số 57/2024/QH15, Luật số 90/2025/QH15; Nghị định 214/2025/NĐ-CP; Thông tư 79/2025/TT-BTC).

Mục tiêu xuyên suốt là đảm bảo các nguyên tắc: Cạnh tranh, Công bằng, Minh bạch và Hiệu quả kinh tế. Tình trạng tỷ lệ tiết kiệm thấp đang đi ngược lại với mục tiêu "hiệu quả kinh tế" mà Luật đề ra.

Trao đổi với Báo Tri thức và Cuộc sống về vấn đề này, Luật sư Nguyễn Thị Hương, Đoàn Luật sư TPHCM, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tuân thủ các quy định mới nhất: "Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 và các văn bản sửa đổi, bổ sung như Luật số 57/2024/QH15 và Luật số 90/2025/QH15 đã quy định rất cụ thể các hành vi bị cấm trong đấu thầu (Điều 16), bao gồm thông thầu, gian lận, không bảo đảm công bằng, minh bạch. Việc E-HSMT đưa ra các tiêu chí nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc tạo lợi thế cho một hoặc một số nhà thầu gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng là hành vi vi phạm pháp luật."

Về hiện tượng tỷ lệ tiết kiệm thấp, Luật sư Hương phân tích: "Pháp luật không quy định một tỷ lệ tiết kiệm bắt buộc. Tuy nhiên, nếu tình trạng đấu thầu rộng rãi mà tỷ lệ tiết kiệm liên tục ở mức thấp xảy ra thường xuyên tại một chủ đầu tư hoặc với một nhà thầu cụ thể, các cơ quan quản lý nhà nước cần xem xét lại toàn bộ quy trình. Nghị định 214/2025/NĐ-CP cũng đã tăng cường các biện pháp chế tài để xử lý các vi phạm nhằm đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn nhà nước."

Bà Hương cũng nhấn mạnh trách nhiệm của đơn vị tư vấn: "Sự khác biệt lớn trong kết quả đánh giá năng lực của cùng một nhà thầu bởi các đơn vị tư vấn khác nhau cần được làm rõ để đảm bảo tính công bằng."

Quan điểm của chuyên gia đấu thầu

Dưới góc độ thực tiễn, chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang phân tích sâu hơn về vai trò của các bên liên quan: "Hiện tượng một nhà thầu liên tục trúng thầu tại một địa bàn với tỷ lệ tiết kiệm thấp là một chỉ báo đỏ trong quản lý đầu tư công. Nó cho thấy sự cạnh tranh đang mang tính hình thức. Vai trò của đơn vị tư vấn đấu thầu ở đây rất quan trọng. Nếu đơn vị tư vấn không đủ năng lực, thiếu đạo đức nghề nghiệp, hoặc có mối quan hệ lợi ích với nhà thầu, họ có thể đưa ra các tiêu chí đánh giá có lợi cho nhà thầu 'ruột' hoặc loại bỏ các nhà thầu khác một cách thiếu thuyết phục."

Ông Giang nhận định thêm về hiện tượng "quân xanh": "Tình trạng chỉ có 2-3 nhà thầu tham dự các gói thầu lớn, và các đối thủ thường xuyên bị loại với các lý do cơ bản cho thấy có sự bất thường. Nếu nhà thầu liên tục tham gia rồi bị loại vì thiếu sót hồ sơ cơ bản, cần phải đặt câu hỏi về động cơ tham dự của họ. Thông tư 79/2025/TT-BTC đã có những hướng dẫn chi tiết về việc đánh giá tính hợp lệ và năng lực nhà thầu, đòi hỏi các tổ chuyên gia phải làm việc một cách chuyên nghiệp và khách quan."

Để hoạt động đấu thầu tại địa phương thực sự hiệu quả, minh bạch, cần nâng cao chất lượng của công tác lập và thẩm định E-HSMT, đảm bảo các tiêu chí đưa ra phù hợp, không tạo rào cản phi lý. Đồng thời, cần tăng cường công tác giám sát, hậu kiểm kết quả lựa chọn nhà thầu, đặc biệt là đối với các gói thầu có dấu hiệu bất thường.

Chỉ khi hoạt động đấu thầu thực sự cạnh tranh, công bằng và minh bạch, nguồn vốn ngân sách mới được sử dụng một cách hiệu quả nhất, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và đất nước./.