Chuyên gia mổ xẻ các gói thầu Petrolimex: Làm sao để tránh "quân xanh, quân đỏ"?

Theo tìm hiểu của Báo Tri thức và Cuộc sống, chuỗi hoạt động đấu thầu của Công ty TNHH Đầu tư Xây dựng Phước Nguyễn tại các đơn vị thành viên Petrolimex khu vực miền Tây đã phơi bày nhiều vấn đề đáng quan tâm. Từ tỷ lệ trúng thầu áp đảo (75% trong năm 2025), mối quan hệ "quen mặt" với các chủ đầu tư cố định, cho đến những dấu hiệu rõ ràng về sự thiếu cạnh tranh (gói thầu chỉ có một nhà thầu tham dự) và tỷ lệ tiết kiệm siêu thấp có hệ thống (50% số gói thầu tiết kiệm dưới 1%).

Những hiện tượng này cần được soi chiếu dưới lăng kính của các quy định pháp luật hiện hành để xác định trách nhiệm của các bên liên quan và đưa ra các giải pháp nhằm lành mạnh hóa môi trường đấu thầu.

Góc nhìn pháp lý: Siết chặt kỷ cương, ngăn chặn gian lận

Trao đổi với phóng viên về các vấn đề liên quan đến tính cạnh tranh trong đấu thầu, Luật sư Nguyễn Thị Hương, Đoàn Luật sư TP.HCM, nhận định: "Hệ thống pháp luật về đấu thầu của Việt Nam ngày càng hoàn thiện. Nền tảng là Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15, được sửa đổi, bổ sung bởi Luật số 57/2024/QH15 và Luật số 90/2025/QH15. Các văn bản hướng dẫn như Nghị định 214/2025/NĐ-CP cũng đã cụ thể hóa nhiều quy định nhằm đảm bảo các nguyên tắc cơ bản là cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế."

Luật sư Hương phân tích: "Việc một gói thầu đấu thầu rộng rãi hay chào hàng cạnh tranh chỉ có một nhà thầu tham gia, hoặc các gói thầu có tỷ lệ tiết kiệm tiệm cận 0% một cách lặp đi lặp lại, đều là những dấu hiệu bất thường cần được giám sát chặt chẽ. Pháp luật đã quy định các hành vi bị cấm tại Điều 16 của Luật Đấu thầu để ngăn chặn tình trạng thông thầu, dàn xếp, hoặc tạo lợi thế không chính đáng cho một nhà thầu."

Theo Luật sư Hương, một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng thiếu cạnh tranh là việc cài cắm các tiêu chí trong Hồ sơ mời thầu (HSMT). "Nếu HSMT đưa ra các yêu cầu quá đặc thù, không phù hợp với quy mô, tính chất của gói thầu, nhằm hướng đến một nhà thầu cụ thể, thì đó là hành vi vi phạm quy định về bảo đảm cạnh tranh (Điều 6). Trách nhiệm chính trong việc này thuộc về chủ đầu tư và đơn vị tư vấn lập HSMT," Luật sư Hương nhấn mạnh.

Về hiện tượng giá trúng thầu sát giá gói thầu, Luật sư Hương cho rằng điều này liên quan mật thiết đến khâu xây dựng và thẩm định giá gói thầu. Nếu giá gói thầu được lập không dựa trên cơ sở khảo sát thị trường khách quan, mà bị chi phối bởi các yếu tố chủ quan, thì việc đấu thầu chỉ còn là hình thức.

Vai trò của chủ đầu tư và giải pháp tăng cường minh bạch

Dưới góc độ chuyên môn, chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang cho rằng, để giải quyết tận gốc tình trạng cạnh tranh hình thức, vai trò và trách nhiệm của chủ đầu tư là yếu tố then chốt.

"Chủ đầu tư không chỉ là người sử dụng kết quả đấu thầu mà còn là người tổ chức, giám sát toàn bộ quá trình. Họ phải là người 'gác cổng' công tâm, đảm bảo cuộc thầu diễn ra lành mạnh. Nếu chủ đầu tư thực sự mong muốn tìm được nhà thầu tốt nhất với giá cả hợp lý nhất, họ sẽ có các biện pháp để tăng cường cạnh tranh, thay vì chỉ thực hiện quy trình một cách máy móc," chuyên gia Giang nhận định.

Chuyên gia Giang phân tích thêm về vấn đề tỷ lệ tiết kiệm thấp: "Tỷ lệ tiết kiệm là một chỉ số quan trọng phản ánh hiệu quả kinh tế. Khi tỷ lệ này thấp một cách có hệ thống, chúng ta phải xem xét lại cả quy trình. Liệu việc xây dựng dự toán, giá gói thầu có vấn đề? Hay sự cạnh tranh giữa các nhà thầu không thực chất, dẫn đến hiện tượng 'bỏ giá cho vui'?"

Để tăng cường tính minh bạch và giám sát, chuyên gia Đỗ Phạm Giang đề xuất cần phát huy tối đa vai trò của công nghệ thông tin và sự giám sát của cộng đồng. "Thông tư 79/2025/TT-BTC đã có những hướng dẫn chi tiết về việc công khai thông tin trong đấu thầu. Cần phải công khai chi tiết hơn nữa, không chỉ kết quả lựa chọn nhà thầu mà cả các báo cáo đánh giá HSDT, các lý do trượt thầu của các nhà thầu khác, để tạo cơ chế phản biện và giám sát chéo."

Bên cạnh đó, việc tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra đột xuất đối với các gói thầu có dấu hiệu bất thường là cần thiết. Cần có chế tài xử lý nghiêm khắc đối với các cá nhân, tổ chức vi phạm quy định về đấu thầu.

Câu chuyện của Công ty Phước Nguyễn tại các gói thầu của Petrolimex là một ví dụ điển hình cho thấy những thách thức trong việc đảm bảo một môi trường đấu thầu thực sự cạnh tranh và hiệu quả. Để đồng vốn được sử dụng đúng mục đích, mang lại lợi ích tối đa, không chỉ cần sự hoàn thiện của khung pháp lý mà còn đòi hỏi sự công tâm, trách nhiệm và năng lực của tất cả các bên tham gia vào sân chơi đấu thầu.