Chuyên gia "bắt bệnh" đấu thầu TBYT: Cần minh bạch để tối ưu hiệu quả đầu tư công

Theo tài liệu thu thập của PV Báo Tri thức và Cuộc sống, loạt bài về hoạt động đấu thầu của Công ty TNHH Trang thiết bị y tế Anh Khoa đã phác họa nên một bức tranh với nhiều mảng màu đan xen. Một mặt, dữ liệu cho thấy đây là một doanh nghiệp có năng lực, kinh nghiệm và bề dày lịch sử hơn 25 năm trên thị trường, được nhiều bệnh viện lớn tin tưởng lựa chọn với tỷ lệ trúng thầu "khủng" (trúng 319/380 gói đã tham gia).

Mặt khác, những dấu hiệu bất thường cũng được ghi nhận một cách có hệ thống: Tỷ lệ tiết kiệm cho ngân sách nhà nước ở mức thấp (một số gói thầu dưới 1%); tình trạng cạnh tranh hạn chế (nhiều gói thầu lớn chỉ có 1-2 nhà thầu tham gia); và mối quan hệ "sân nhà" đặc biệt mật thiết với một số chủ đầu tư như Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM.

Những vấn đề này không chỉ là câu chuyện riêng của Công ty Anh Khoa mà còn phản ánh những thách thức chung trong công tác quản lý đấu thầu trang thiết bị y tế hiện nay, đòi hỏi sự vào cuộc của các cơ quan chức năng và những giải pháp đồng bộ để đảm bảo hiệu quả đầu tư công.

Hành lang pháp lý và những khoảng trống thực thi

Hệ thống pháp luật về đấu thầu của Việt Nam ngày càng được hoàn thiện. Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 (có hiệu lực từ 01/01/2024), được sửa đổi, bổ sung bởi Luật số 57/2024/QH15 và Luật số 90/2025/QH15, cùng với các văn bản hướng dẫn chi tiết như Nghị định 214/2025/NĐ-CP và Thông tư 79/2025/TT-BTC, đã tạo ra một hành lang pháp lý đầy đủ, hướng tới mục tiêu cao nhất là cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế.

Tuy nhiên, từ thực tiễn các gói thầu đã phân tích, dường như vẫn còn những khoảng trống giữa quy định và việc thực thi.

Trao đổi với phóng viên Báo Tri thức và Cuộc sống về vấn đề này, Luật sư Nguyễn Thị Hương (Đoàn Luật sư TPHCM) nhận định:

"Luật Đấu thầu 2023 và các văn bản sửa đổi, bổ sung đã có nhiều quy định tiến bộ nhằm ngăn chặn các hành vi tiêu cực. Điều 16 của Luật quy định rất rõ các hành vi bị cấm trong đấu thầu, bao gồm thông thầu, gian lận, cản trở, và không bảo đảm công bằng, minh bạch."

Luật sư Hương phân tích thêm: "Việc một nhà thầu trúng nhiều gói thầu tại một chủ đầu tư không phải là hành vi vi phạm pháp luật nếu họ thực sự có năng lực vượt trội. Tuy nhiên, nếu việc này đi kèm với các dấu hiệu như tỷ lệ tiết kiệm thấp một cách có hệ thống, số lượng nhà thầu tham gia hạn chế thường xuyên, hoặc các gói thầu đấu thầu rộng rãi mà chỉ có một nhà thầu tham dự, thì đó là những dấu hiệu cần được các cơ quan thanh tra, kiểm tra xem xét làm rõ."

Theo Luật sư Hương, mấu chốt nằm ở việc rà soát lại toàn bộ quy trình. "Cần phải xem xét kỹ lưỡng khâu lập, thẩm định giá gói thầu có khách quan không? Nội dung của hồ sơ mời thầu có đưa ra các tiêu chí 'cài cắm', vi phạm quy định tại Điều 44 Luật Đấu thầu về việc hạn chế cạnh tranh hay không? Đây là những điểm mấu chốt để xác định có hay không sự ưu ái bất hợp lý cho nhà thầu 'quen mặt'."

Bài toán xác định giá gói thầu: Lỗ hổng cốt lõi

Dưới góc độ kinh tế, chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang cho rằng, tỷ lệ tiết kiệm thấp là hệ quả trực tiếp của những bất cập trong công tác xác định giá gói thầu.

"Hiệu quả kinh tế là một trong bốn trụ cột của công tác đấu thầu, và tỷ lệ tiết kiệm là thước đo trực quan nhất. Một gói thầu có tỷ lệ tiết kiệm dưới 1%, đặc biệt là các gói đấu thầu rộng rãi, cho thấy giá gói thầu đã được xây dựng quá sát với giá thị trường, hoặc thậm chí là sát với giá của nhà thầu dự kiến trúng thầu," ông Giang phân tích.

Chuyên gia này nhấn mạnh vai trò của các quy định mới trong việc xác định giá gói thầu. "Nghị định 214/2025/NĐ-CP, cụ thể là tại Điều 18, đã quy định rất rõ các căn cứ để xác định giá gói thầu. Chủ đầu tư phải tham khảo giá thị trường thông qua báo giá của nhiều nhà cung cấp khác nhau, tham khảo kết quả trúng thầu của các gói thầu tương tự gần nhất, và các nguồn thông tin tin cậy khác. Nếu công tác này được thực hiện một cách minh bạch, khoa học, thì giá gói thầu sẽ phản ánh đúng giá trị thực và tạo ra dư địa cho việc tiết kiệm thông qua cạnh tranh."

Ông Đỗ Phạm Giang cho rằng: "Thực trạng tiết kiệm thấp cho thấy có thể công tác chuẩn bị đầu tư, khảo sát giá của chủ đầu tư và đơn vị tư vấn chưa tốt, hoặc có sự thiếu minh bạch trong việc xác định giá. Đặc biệt với các gói chỉ định thầu sửa chữa thiết bị y tế, việc lập dự toán thường dựa vào báo giá của chính hãng hoặc đơn vị sửa chữa độc quyền, nếu không có cơ chế kiểm soát chéo hiệu quả, rất dễ dẫn đến tình trạng giá không sát thực tế."

Từ những phân tích của các chuyên gia và thực tiễn từ trường hợp của Công ty Anh Khoa, có thể thấy rằng để hoạt động đấu thầu trang thiết bị y tế thực sự hiệu quả và minh bạch, cần có những giải pháp đồng bộ.

Thứ nhất, cần nâng cao năng lực và trách nhiệm giải trình của chủ đầu tư và các đơn vị tư vấn trong việc xác định giá gói thầu. Cần có cơ chế thẩm định giá độc lập, hiệu quả hơn, tránh tình trạng phụ thuộc hoàn toàn vào báo giá của các nhà cung cấp.

Thứ hai, cần rà soát, chuẩn hóa các yêu cầu kỹ thuật trong hồ sơ mời thầu, tránh việc đưa ra các yêu cầu quá đặc thù nhằm hạn chế cạnh tranh.

Thứ ba, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước đối với các gói thầu có dấu hiệu bất thường.

Cuối cùng, vai trò giám sát của cộng đồng và xã hội là vô cùng quan trọng. Việc công khai, minh bạch thông tin đấu thầu sẽ tạo điều kiện để xã hội cùng tham gia giám sát, phát hiện và ngăn chặn các hành vi tiêu cực. Chỉ khi đó, hoạt động đấu thầu mới thực sự đảm bảo được tinh thần cạnh tranh, công bằng, minh bạch, và nguồn vốn đầu tư công mới được sử dụng một cách tiết kiệm và hiệu quả nhất.