Từ đầu mùa đông đến nay, Hà Nội nhiều lần nằm trong nhóm 10 thành phố ô nhiễm không khí nhất thế giới. Lúc 8h sáng nay 4/12, IQAir xếp Hà Nội là thành phố ô nhiễm thứ 9 trên thế giới với chỉ số AQI là 168, ngưỡng đỏ, không lành mạnh cho sức khỏe.

Thời tiết lạnh và khô kết hợp với hiện tượng nghịch nhiệt, cùng mật độ hoạt động đô thị cao, khiến bụi mịn PM2.5 khó khuếch tán và tích tụ dày đặc. Có thời điểm, nồng độ bụi mịn PM2.5 đo được là 105 µg/m³, cao gấp 21 lần khuyến cáo trung bình năm của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) (là 5 µg/m³).

Bầu trời mờ mịt, chất lượng không khí suy giảm nghiêm trọng đã tác động trực tiếp đến sức khỏe người dân.

Bụi mịn - “kẻ giết người thầm lặng”

Trao đổi với Tri thức và Cuộc sống, bác sĩ Nguyễn Huy Hoàng, thành viên Hội Y học dưới nước và Oxy cao áp Việt Nam cho hay, các chuyên gia gọi PM2.5 là “kẻ giết người thầm lặng” bởi chính đặc tính đặc biệt nguy hiểm của loại bụi này.

PM2.5 là những hạt bụi có đường kính nhỏ hơn hoặc bằng 2,5 micromet, tức nhỏ hơn sợi tóc khoảng 30 lần; vì quá nhỏ nên chúng không bị giữ lại ở mũi hay họng mà có thể đi sâu xuống tận đáy phổi.

Khi hít phải không khí chứa nhiều PM2.5, bụi sẽ đi qua khí quản và phế quản, xuống đến phế nang, nơi diễn ra quá trình trao đổi oxy với máu. Tại đây, một phần hạt bụi, đặc biệt là bụi siêu mịn, có thể xuyên qua lớp màng cực mỏng giữa phế nang và mao mạch để đi thẳng vào máu.

Sự nguy hiểm của PM2.5 còn ở việc chúng thường mang theo kim loại nặng như chì, cadimi, các hợp chất hữu cơ độc hại và thậm chí cả độc tố vi khuẩn, khiến chúng giống như những “xe chở chất độc” len lỏi khắp cơ thể.

Ở cấp độ tế bào, PM2.5 gây hại thông qua một chuỗi phản ứng liên tiếp: chúng kích thích tạo ra nhiều gốc tự do gây stress oxy hóa; làm tổn thương ty thể – “nhà máy năng lượng” của tế bào – khiến màng và DNA ty thể bị hư hại; đồng thời kích hoạt các phản ứng viêm khi tế bào bị tổn thương quá mức. Tình trạng viêm không chỉ xảy ra ở phổi mà còn lan toàn thân.

Hậu quả là đường hô hấp luôn trong trạng thái viêm âm ỉ, dễ gây ho, khò khè, khó thở; hệ mạch máu bị tổn thương, dễ hình thành mảng xơ vữa và cục máu đông; các cơ quan như tim, não, thận và hệ thần kinh cũng bị ảnh hưởng.

“Vì vậy, ô nhiễm không khí không chỉ khiến chúng ta “ho vài tiếng rồi khỏi”, mà nếu kéo dài sẽ làm tăng nguy cơ hen phế quản, COPD, làm tăng tỷ lệ đột quỵ và nhồi máu cơ tim ở người trung niên và lớn tuổi, đồng thời ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển phổi và não của trẻ, để lại hậu quả lâu dài”, BS Hoàng cho hay.

Khẩu trang y tế thông thường gần như không chặn được bụi mịn

Trong bối cảnh ô nhiễm liên tục, theo BS Hoàng, người dân cần một chiến lược phòng vệ nhiều lớp, trong đó có việc đeo khẩu trang đúng chuẩn, đúng cách.

Rất nhiều người tin rằng cứ che mặt là sẽ “lọc được bụi”. Thực tế, phần lớn khẩu trang vải hay khẩu trang y tế thông thường gần như không chặn được PM2.5, vì khe hở vải quá lớn so với kích thước hạt bụi.

Trong khi đó, khẩu trang N95 / KN95 / FFP2 có thể lọc ≥95% hạt nhỏ). Trong những ngày AQI đỏ, tím cần đeo loại khẩu trang này hoặc tương đương.

Việc đeo đúng cách quan trọng không kém chọn đúng loại khẩu trang. Khi đeo, cần ép sát thanh kim loại ở sống mũi. Kiểm tra xem có luồng khí thổi mạnh lên mắt hay ra hai bên má không. Nếu có, nghĩa là khẩu trang chưa kín.

Lưu ý, khẩu trang N95 có thể dùng lại vài lần nếu không rách, không ẩm, nhưng không được giặt, vì nước và xà phòng phá hủy lớp lọc tĩnh điện quan trọng. Nên có 3–4 chiếc để luân phiên, để nơi khô thoáng vài ngày giữa các lần dùng.

Vệ sinh mũi họng và dinh dưỡng: củng cố “lá chắn sinh học”

Song song với việc sử dụng khẩu trang và máy lọc, BS cho hay, chăm sóc đường hô hấp và duy trì chế độ dinh dưỡng phù hợp sẽ giúp giảm đáng kể tác hại của bụi mịn. Sau khi trở về từ ngoài đường, nên xịt rửa mũi bằng nước muối sinh lý hoặc nước biển sâu để giúp loại bỏ bụi bám trên niêm mạc và giữ ẩm cho đường thở, hỗ trợ hệ thống lông chuyển hoạt động hiệu quả.

Trước khi đi ngủ, súc họng bằng nước muối giúp giảm viêm và hạn chế nguy cơ nhiễm trùng vùng họng và thanh quản.

Về dinh dưỡng, ô nhiễm không khí làm tăng stress oxy hóa trong cơ thể nên khẩu phần ăn cần ưu tiên thực phẩm giàu chất chống oxy hóa như vitamin C từ cam, quýt, ổi, kiwi hay ớt chuông; vitamin A và E từ cà rốt, bí đỏ và các loại hạt; cùng các thảo dược như gừng, nghệ, tỏi, mật ong có tác dụng hỗ trợ kháng viêm và làm ấm đường hô hấp.

Việc uống đủ nước cũng đặc biệt quan trọng vì thiếu nước khiến lớp nhầy bảo vệ đường thở đặc lại, khó tống bụi và dị nguyên ra ngoài, làm cơ thể dễ nhiễm bệnh hơn.

Tranh thủ khung giờ ô nhiễm giảm, mở cửa lưu thông khí

Nhiều người nghĩ ở trong nhà là đã an toàn. Thực ra, nếu mở cửa sổ khi ngoài trời đang ô nhiễm nặng, bụi sẽ nhanh chóng tràn vào, và mức PM2.5 trong nhà có thể không khác mấy so với ngoài đường.

Máy lọc không khí có màng HEPA là công cụ hiệu quả để làm sạch không khí trong phòng, nhưng cần dùng đúng cách.

Khi ngoài trời AQI đỏ/tím, nên đóng kín cửa, bật máy lọc ở chế độ mạnh để giảm bụi nhanh, sau đó chuyển sang chế độ tự động hay trung bình. Nếu cửa luôn mở, máy lọc phải xử lý một “dòng bụi vô tận”, nên rất khó đưa chỉ số bụi xuống mức an toàn.

Phòng kín lâu sẽ tích tụ CO₂ từ hơi thở, gây mệt mỏi, đau đầu. Vì vậy, hãy tranh thủ những khung giờ ô nhiễm giảm bớt để mở cửa thông gió ngắn 10–20 phút, hoặc dùng hệ thống cấp khí tươi nếu có điều kiện.

“Ưu tiên bảo vệ phòng ngủ, vì đó là nơi mỗi người dành ra 6–8 tiếng mỗi ngày. Một không gian ngủ sạch sẽ giúp phổi có thời gian “nghỉ ngơi” sau cả ngày phải đối phó với bụi”, BS Hoàng lưu ý.