Ở tuổi 76, ánh mắt GS.TS.NGND. Trần Tân Tiến, nguyên Chủ nhiệm Khoa Khí tượng Thủy văn và Hải dương học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) vẫn ánh lên niềm say mê khi nói về những đám mây, con gió, dòng nước, những điều vừa là đối tượng nghiên cứu, vừa là lẽ sống của đời ông. Từ ước mơ “nắm được con số để nắm được cả bầu trời”, ông đã góp phần đặt nền móng cho ngành dự báo sớm ở Việt Nam, giúp hàng nghìn người được an toàn qua mỗi mùa bão lũ.

“Cha đẻ” mô hình dự báo lũ trước 3 ngày của Việt Nam

Trong những ngày miền Bắc và miền Trung oằn mình chống chọi bão lũ, mỗi bản tin thời tiết chính xác không chỉ là thông tin mà là niềm hy vọng. Ít ai biết rằng, hơn hai thập niên trước, khi Việt Nam còn phụ thuộc phần lớn vào mô hình dự báo nước ngoài, nhóm nghiên cứu do GS. Trần Tân Tiến và cộng sự tại Đại học Khoa học Tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội) đã tiên phong xây dựng các mô hình dự báo bão và lũ nội địa, tạo nền tảng cho việc chủ động cảnh báo thiên tai. Trong đó, có công nghệ dự báo lũ trước 3 ngày, giúp chính quyền và người dân kịp thời sơ tán, giảm thiểu thiệt hại.

Chia sẻ về công trình này, GS Tiến cho hay, năm 2004, nhóm của ông triển khai đề tài “Xây dựng công nghệ dự báo lũ miền Trung thời hạn trước 3 ngày” (QGTĐ.04.04). Đây là công trình đầu tiên ở Việt Nam tích hợp khí tượng và thủy văn trong cùng hệ thống tính toán.

Từ kết quả nghiên cứu này, các nhà khoa học đã xây dựng thành công các mô hình dự báo hiện đại, trong đó nổi bật là mô hình động lực 4 công nghệ cho phép dự báo số lượng, phạm vi hoạt động của bão, thời tiết và sóng biển trên khu vực Biển Đông và vùng ven bờ Việt Nam. Những mô hình này trở thành cơ sở quan trọng cho hệ thống cảnh báo sớm về sóng, khí tượng thủy văn và các tai biến tự nhiên, đồng thời có thể phát hành dự báo độc lập, chính xác và kịp thời.

So với các hình thức dự báo trước đây, mô hình mới có mức độ chi tiết và độ phân giải cao hơn, mô phỏng rõ quỹ đạo, cường độ bão cũng như diễn biến thời tiết liên quan. Bên cạnh đó, nhóm nghiên cứu còn xây dựng các phương trình dự báo riêng cho từng yếu tố khí tượng như nhiệt độ tối cao, độ ẩm tương đối và lượng mưa tại 15 trạm khí tượng ven biển, giúp tăng độ chính xác và tính ứng dụng trong công tác phòng chống thiên tai và quản lý môi trường biển.

Tiếp sau đó, từ 2007–2010, GS Tiến tiếp tục dẫn dắt đề tài “Xây dựng quy trình công nghệ dự báo liên hoàn bão, sóng và nước dâng thời hạn trước 3 ngày” (KC.08.05/06-10), mô hình hóa toàn bộ quá trình hình thành, di chuyển và tác động của bão khi đổ bộ vào đất liền.

“Chúng tôi chạy hàng loạt mô hình tổ hợp, tổng hợp kết quả để đưa ra dự báo. Khi năng lực tính toán đủ mạnh, sai số tâm bão có thể giảm xuống chỉ còn 50–70 km. Từ những cơn bão ngoài khơi Philippines, mô hình có thể xác định trước khu vực bão sẽ đổ bộ vào Việt Nam, giúp địa phương chủ động phương án phòng tránh”, ông chia sẻ.

Hai công trình này đã nâng tầm năng lực dự báo của Việt Nam, giúp các cơ quan phòng chống thiên tai có thể hành động sớm hơn. Thành tựu đó cũng mang về Giải thưởng Khoa học Công nghệ ĐHQG Hà Nội và Cúp Vàng Hội chợ Khoa học Công nghệ TPHCM.

Nhưng với ông, phần thưởng lớn nhất là “mỗi lần dự báo đúng, đồng nghĩa với hàng nghìn sinh mạng và mái nhà được cứu”.

Cú rẽ sang ngành “nắm được con số, có thể nắm được cả bầu trời”

GS Trần Tân Tiến chia sẻ, ông sinh năm 1949 ở vùng chiêm trũng Hà Nam, nơi mùa nước dâng từng cuốn trôi cả làng xóm. Sống trong hoàn cảnh đó, từ nhỏ, cậu bé Trần Tân Tiến đã say mê tìm hiểu hiện tượng tự nhiên. “Tôi muốn hiểu vì sao trời mưa, vì sao có sấm chớp, và nếu đoán được điều đó, mình sẽ giúp được rất nhiều người", ông kể.

Năm 1967, ông được chọn sang Liên Xô du học. Ban đầu, chàng sinh viên Tiến muốn theo học Vật lý điện tử, nhưng Trường Đại học Khí tượng Thủy văn Leningrad lại phân ông vào ngành dự báo số trị, một lĩnh vực khi ấy hầu như chưa ai biết đến.

“Chuyên ngành sâu của tôi là dự báo thời tiết bằng phương pháp số trị. Lúc đó, mảng dự báo có ba nhánh: dự báo bằng máy tính, dự báo bằng bản đồ và dự báo bằng đo đạc. Tôi được phân công vào mảng dự báo bằng máy tính, ngành không ai chọn vì khô khan, máy tính thì hiếm. Nhưng tôi nghĩ, nếu nắm được con số, mình có thể nắm được cả bầu trời. Và sau này mới thấy, đây là hướng đi trước thời đại”, ông cười nhớ lại.

Khi trở về nước năm 1973, ông nhận nhiệm vụ giảng dạy tại Đại học Tổng hợp Hà Nội, rồi gắn bó suốt hơn 40 năm. Từ một giảng viên trẻ, ông trở thành Chủ nhiệm Khoa Khí tượng Thủy văn và Hải dương học, góp phần đặt nền móng cho chương trình đào tạo và nghiên cứu của ngành.

Việc được học tập và làm việc cùng nhiều giáo sư hàng đầu của Nga đã giúp GS. Trần Tân Tiến hình thành phương pháp tư duy khoa học mạch lạc và cách giảng dạy đầy hệ thống – biết dẫn dắt, biến điều phức tạp thành giản đơn, khơi gợi ở người học khả năng tự suy luận và tìm ra lời giải.

Với học trò, ông không chỉ là người thầy nghiêm khắc mà còn là tấm gương của một nhà khoa học tận tụy, khiêm nhường. Ông luôn nhắc sinh viên của mình rằng: “Dự báo thời tiết không phải là đoán trời, mà là cứu người”.

Nhiều đồng nghiệp nhận xét, GS. Tiến là người thầy đồng hành cùng học trò trên mọi chặng đường nghiên cứu, từ ý tưởng ban đầu cho đến khi có được kết quả cuối cùng. Chính sự tận tâm và phương pháp đào tạo thực học ấy đã giúp nhiều thế hệ sinh viên của ông trưởng thành, trở thành những nhà khoa học, những người làm nghề vững vàng trong ngành khí tượng – thủy văn.

Dưới sự hướng dẫn của ông, hàng chục nghiên cứu sinh và thạc sĩ đã trưởng thành, trong đó có GS.TS Phan Văn Tân, PGS. TS. Mai Văn Khiêm, những người đang giữ trọng trách trong công tác dự báo bão hiện nay.

Dự báo sai, không chỉ là con số sai, mà là sinh mạng con người

“Dự báo phải có trách nhiệm. Khi anh nói sai, không chỉ là con số sai, mà là sinh mạng con người”, đó là triết lý mà Giáo sư Trần Tân Tiến luôn nhắc với học trò và đồng nghiệp suốt hơn nửa thế kỷ gắn bó với ngành khí tượng thủy văn.

Theo GS Tiến, việc kết nối khí tượng với thủy văn để nâng cao năng lực cảnh báo thiên tai rất quan trọng. Nếu kết hợp dự báo mưa với mô hình dòng chảy, ta có thể kéo dài thời gian cảnh báo lũ quét thêm vài ngày, đủ để chính quyền di dời dân, cứu được sinh mạng.

Cả một đời cống hiến cho khoa học, cho khí tượng – thủy văn, một trong những điều trăn trở của ông là làm sao có được thế hệ kế cận, thu hút được sinh viên giỏi vào ngành.

Theo GS. Tiến, khí tượng Thủy văn là ngành khoa học nền tảng, gắn trực tiếp với an toàn và sinh kế của người dân, nhưng lại đang đối diện với thực tế “thiếu người giỏi, thừa khó khăn”.

Theo ông, để thay đổi tình hình, cần có chính sách học bổng, hỗ trợ tài chính, tạo điều kiện nghiên cứu thực tế cho sinh viên, thu hút được sinh viên giỏi. Điều đáng lo ngại, là Khoa Khí tượng Thủy Văn và Hải dương học mỗi năm có khoảng 100 chỉ tiêu cho 3 chuyên ngành nhưng rất khó tuyển đủ. Nếu cố tuyển cho đủ với số điểm thấp, thì việc đào tạo nhân lực công tác trong ngành Khí tượng – Thủy văn – Hải dương học sẽ rất khó khăn

“Đây là ngành học khó, đòi hỏi tư duy Toán, Lý tốt, lại phải làm việc trong điều kiện khắc nghiệt, lương bổng thì thấp. Nếu không có cơ chế để người làm khoa học sống được bằng nghề, thì khó mà thu hút người giỏi,” ông nói.

Xa hơn, ông đề xuất tư duy “thị trường hóa tri thức”, những sản phẩm dự báo, phân tích, mô hình thời tiết có thể trở thành dịch vụ thương mại, mang lại thu nhập chính đáng cho người làm nghề.

“Không thể bán được thời tiết, nhưng có thể bán được tri thức. Khi sinh viên thấy ngành mình có giá trị thực tế, được xã hội ghi nhận, họ sẽ tự tìm đến. Muốn có nhân tài, trước hết phải tạo được môi trường để nhân tài sống được”, ông nói.

Cùng với đó, ông cho rằng trong lĩnh vực Khí tượng Thủy văn và Hải dương học, cần có phương tiện bảo vệ cho các cán bộ nghiên cứu khi xảy ra bão. Theo nguyên tắc phòng chống thiên tai, khi có bão thì không được ra biển, nên nhiều khi ông và các đồng nghiệp phải thả máy đo ngoài khơi trước đó, để máy tự động ghi lại các thông số trong thời gian bão. “Không ít lần, khi bão tan, nhóm nghiên cứu ra thu hồi thì máy đã trôi mất từ lúc nào không hay”, ông chia sẻ.